İstər din, istərsə də dövlət anlayışları insanla bağlı, onunla var olan, onsuz varlığı düşünülməyən anlayışlardır. Din və dövlətin, fərd və toplum olaraq insanla əlaqəsinə nəzər yetirsək bir yandan insanın tamamladığı, digər yandan insanı tamamlayan, şəkilləndirən bu iki anlayışın bir-birindən ayrı, müstəqil olaraq varlıq və işləkliklərini davam etdirib-etdirməyəcəklərinə baxsaq neçə vaxtdan bəri bu mövzuda təhlil və münaqişə aparan iki ana qrup görərik.
a) Fərd və toplum olaraq insan həyatında, insan əlaqələrində din ilə dövlətin bir-birindən ayrıla biləcəyini, ayrılmalı olduğunu (laisizmi,sekularizmi-S.T) müdafiə edənlər.
b) Din və axirət işləri (inanc, ibadət, əxlaq) ilə dünya işlərinin (hüquqi, siyasi, iqtisadi, sosial) insan həyatında bir-birindən ayrılmasının mümkün olmadığını və ayırılmaması gərəkdiyini müdafiə edənlər (dinçilər, mühafizəkarlar).
İslam dünyasında bu iki qrupun təmsilçilərinin, yaxud qərbdə mövzunu İslam dini baxımından araşdıranların referansları eynidir.
İslam dininin başlanğıcından müasir əsrə qədər İslam tarixini tədqiq edəcək olsaq, İslam dövlətinin dindən ayrılmadığını və dinin dövlətin ən baş söykənəcəyi olduğunu görürük. Qədimdə alimlər din işlərini tənzim edən hökmlər arasında ayrıseçkilik etməmişlər, onların hamısına “şəriət hökmləri” adını vermişdilər. Dini, hüquqi və ya idari işlərə aid olan hökmlər arasında fərq yoxdur. Bütün bu hökmlər, şəxslər üçün dəyişdirmə ehtimalı olmayan bağlayıcı hökmlər olaraq qəbul edilməkdə, insanlar onları öz rizaları ilə tətbiq etməkdədilər. Din və dövlətin ayrılığını istəyən fikirlər bizə yaddır, Avropadan idxal edilmişdir, eynən əşya idxalı kimi. Yayıldı və bəziləri onun doğuşu və qaynağını araşdırmadan onu mənimsədilər. Bu fikir, çox qədimlərdən başlamış, Roma dövləti zamanında, hüquqi və ictimai baxımdan zirvəyə çatmışdır. Xristianlıq, mənəviyyatdan tamamən uzaqlaşmış insanın ruhi tərəfini təmizləmək üçün gəlmişdir. Bu səbəblə Hz.İsa mücərrəd prinsip olaraq, bəzi adət və vərdişlərdə boğulan bu toplumun əxlaqını təmizləməyə çağırmışdır. Xristianlıq yayıldıqdan sonra , bu din və ondan çıxan doğruluq və təmizliyə dəvət edən ruhaniyyət və əxlaq prinsiplərinin təkbaşına sosial həyatı tam olaraq düzənləməyə əlverişli olmadığını avropalılar gördü və beləcə din və dövlət ayrılığı fikri ortaya çıxdı. Bu fikirlərin ortaya çıxmasını yaradan faktlardan biri, kilsə və kilsə adamlarının ,özlərinə kralların iqtidarından əksik olmayan iqtidar almalarıdır.İdarəçilər dini ,iqtidarlarına qarşı çıxan və ya kilsə iqtidarını tənqid edən hər şeydə məşhur bir qılınc halına gətirmişdilər və beləcə din ilə xalq arasındakı boşluq genişlənmişdir.
Şübhə yoxdur ki,İslam metod baxımından xristianlıqdan fərqlidir.Bildiyiniz kimi,İslamiyyət din və nizamdır və hüququ,həyatın inanc,ibadət və düzənləmə olaraq bütün tərəflərini ələ almışdır.Bu səbəblə İslamiyyətin xristianlıqla bu baxımdan fərqləndirilməsi ,təməllərinin fərqli olmasıyla mümkün deyildir.Xristianlıq tarixi bəzi əsrlərdə dünyəvi iqtidara bağlanmış ,azadlıqları boğmaq üçün kilsə iqtidarından kömək alan hala gəlmişdir.İslam isə tarixi boyunca iqtidarın qarşısında insanların istifadə etdiyi bir yalın qılınc omuşdur.
İstər türk və istərsə qeyri-türk millətlərin qurduğu dövlət və quruluşlarda görülən işlər,İslamda din-dövlət əlaqəsini bəlirləməkdə qaynaq olaraq istifadə edilmişdir.Bu dövlətlərin dünyəvi xarakterli olduğunu irəli sürənlər örfi hüquq, başçının səlahiyyəti,din və vicdan azadlığından hərəkət etməklə bu nəticəyə gəlmişdilər.Onlara görə:
a) Örfi hüquq: Örf, adət, ənənə və qanunnamələrə dayanan örfi hüquq şəriətdən müstəqildir. İdarəçilər bu hüquq çərçivəsində qanunnamələr çıxarmış, vergilər qoymuş, məhkəmələr qurmuşdular. Bütün bunlar edilərkən şəriətə istinad edilməmiş, şəriətin bu işlərə qarışmadığı inanc və prinsipindən hərəkət edilmişdir.
b)Ünvanı xəlifə olsun, hökmdar olsun, sultan olsun idarəçilər məsləhəti əsas götürmüş, bu səlahiyyəti səltənət hüququndan aldıqlarını irəli sürmüşdülər.
c) Qurani Kərimdə “Dində zor və basqı yoxdur. Artıq haqq ilə batil açığa çıxmışdır, o halda kim saxta tanrıları rədd edib Allaha inanırsa sağlam qulpa yapışmışdır…” buyurulmaqdadır. Əgər dövlət dinə bağlı olsaydı, təbəənin də bu dinə mənsub adamlardan olması gərəkirdi. İslamda dövlətin və siyasətin dindən ayrı ola bilməyəcəyini, dini təlimatın xaricə çıxa bilməyəcəyini irəli sürənlər yuxarıdakı iddialara cavabı verməkdədirlər.
İnsanların dünya həyatını təşkil edən qaydalar, sosial, siyasi, hüquqi və iqtisadi qurumlar, əlaqələr dayanmadan dəyişir, bu dəyişim insan təbiətinin əvəzedilməz bir dəyəridir. Bu gün bütün müasir dövlətlərin konstitusiyalarında yer almış, insanlar tərəfindən vazkeçilməz olaraq qəbul edilmiş təməl haqq və azadlıqlar vardır. İslamda isə din, cinsiyyət və azad-kölə ayırımı mövcuddur. Bunları özündə cəmləşdirən bir dinin dövlət və siyasət həyatına hakim olması düşünülə bilməz.
Qayda və qanunların, insan həyatına, mədəniyyətinə paralel olaraq durmadan dəyişdiyi bir gerçəkdir. Bir başqa gerçək də tarix boyunca müsəlmanlarda dəyişmədən gələn bir çox inanc,düşüncə,duyğu və dəyərlərin olmasıdır.İslamda inkişaf mahiyyətində olan və qaçılmaz olan hər hansı bir dəyişməni önləyən, bunu dinə zidd sayan heç bir qayda yoxdur. İslamda siyasi, sosial, iqtisadi və hüquqi sahələri yerbəyer edən qaydalar uzun zaman, daha çox fiqh kitablarında yer almışdır. Bu qaydaların ən az dörddə üçü ayət və hədisə deyil, ictihada dayanmaqdadır. İctihad bir fikir, düşüncə, dəyərləndirmə və tətbiqetmə işidir. Bəşəridir, müqəddəs deyildir, dəyişə bilər, hər zaman yeniləri yaradıla bilər.
